Վնասվածքաբանությունը և մեծ սպորտը

Դեպի բժշկություն նրա ճանապարհը սկսվել է սպորտից։ Ծանրամարտի եւ բազկամարտի պարապմունքները, միջազգային մրցույթներին մասնակցությունը ու հաղթանակները կասկած  չէին թողնում, որ սպորտսմեն է դառնալու։  Կյանքի կարեւոր փուլում, սակայն, երբ պետք է մասնագիտություն ընտրեր, բժշկությունը ամեն դեպքում հաղթեց, բայց... սպորտն էլ չպարտվեց: Ընդունվեց բժշկական համալսարան եւ   շարունակեց զբաղվել սպորտով՝  2014 թվականին դառնալով Հայաստանի բազկամարտի առաջնության չեմպիոն։ Այսօր էլ նա օգնում է հայտնի մարզիկներին  վնասվածքներից հետո վերադառնալ մեծ սպորտ, բայց միեւնույն ժամանակ շարունակում է զբաղվել սպորտով։ Առողջապահական համակարգի զրուցակիցը Վնասվածքաբանության և օրթոպեդիայի գիտական կենտրոնի մեծահասակաների օրթոպեդիայի բաժանմունքի ավագ օրդինատոր, սպորտային վնասվածքաբան, արտրոսկոպիստ, բժշկական գիտությունների թեկնածու Հայկ Աղամալյանն է:

Սպորտ եւ բժշկություն. Ձեր կենսագրության մեջ այս երկու ուղղությունները զուգահեռ են առաջ գնում: Ինչպե՞ս ընտրեցիք բժշկի մասնագիտությունը եւ ինչո՞ւ նախապատվությունը տվեցիք սպորտային բժշկությանը:

Ես մասնագիտությամբ վնասվածքաբան- օրթոպեդ եմ, բայց քանի որ սպորտում շատ երկար  տարիներ եմ եղել,  այսօր զբաղվում եմ նաեւ սպորտային վնասվածքաբանությամբ: Այստեղ նրբություններ կան, որ չի կարելի անտեսել: Սպորտային վնասվածքաբանը պետք է ամեն վայրկյան հիշի, որ ինքը գործ ունի ոչ միայն մարդու հետ, որին բուժում է անհրաժեշտ, այլ՝ սպորտսմենի, եւ իր գերխնդիրն է, որ նա շարունակի սպորտային կարիերան: Սպորտսմենի այցի առաջին իսկ պահից մինչեւ հրաժեշտի վայրկյանը  ամեն ջանք պետք է գործադրել, որ կարողանաս ավելի հարթ ու կարճ դարձնել այն ճանապարհը, որը մարզիկին կվերադարձնի մեծ սպորտ: Ու սպորտային վնասվածքաբանը նաեւ հոգեբան պետք է լինի: Բացի կոնսերվատիվ եւ վիրահատական բուժումներից պետք է նաեւ խոսքով  կարողանաս բուժել: Ընտրելով այնպիսի բառեր, որ կօգնեն  մարզիկին վնասվածքից հետո հաղթահարել հոգեբանական բարիերը եւ իրեն ամուր ու լիարժեք զգալ մարզադաշտում:

Սպորտային բժիշկը ոչ միայն բուժում է վնասվածքները, այլեւ կարող է կանխարգելել վնասվածքի առաջացումը, ի՞նչ խորհուրդներ կարող եք տալ սպորտսմեններին:

- Այո, սպորտային վնասվածքաբանության կարևոր մաս է կազմում սպորտային պրոֆիլակտիկան, կանխարգելումը: Մարզիկը մեծ սպորտ մտնելուց հետո պետք է պարբերաբար այցելի սպորտային բժշկին: Սպորտսմենը մեծ ֆիզիկական ծանրաբեռնվածության է ենթարկվում, եւ  կան հստակ կանոններ, որոնք պահպանելով՝ կարելի է ամրացնել մկանները, աճառները  եւ խուսափել վնասվածքներից: Մարզիկի համար չափազանց կարեւոր պետք է լինի կենսակերպը՝ ինչ ուտել, ինչքան քնել և այլն:

Խորհրդային Միությունում, օրինակ, պարտադիր պայման էր, որ պրոֆեսիոնալ մարզիկը քնի ուղիղ ժամը տասին: Դա պատահական չէր: Կան ուղեղի կենտրոններ,  որ  գիշերվա ժամը տասնմեկից մինչեւ երկուսը  արտադրում են հորմոններ, որոնք պատասխանատու են մկանի վերականգնման եւ աճի համար: Եթե մարզիկը, որն ուզում է դառնալ աշխարհի չեմպիոն, այդ ժամին  քնած չէ, այդ հորմոնը ուղղակի չի արտադրվի: Սա ընդամենը մի օրինակ է, նման շատ կանոններ կան, որոնք անհրաժեշտ է պահպանել սպորտային հաջողությունների հասնելու համար: Կան նաև դեղամիջոցներ, որոնց կիրառումը օգնում է օրգանիզմին դիմակայել մարզիկի սպորտային ակտիվությունը: Դրանք կիրառելը կարևոր է, քանի որ մարդու օրգանիզմը նախատեսված չէ այն ֆիզիկական ծանրաբեռնվածության համար, որին դիմում է մարզիկը լուրջ հաջողություններ գրանցելու համար:

-Որո՞նք են ամենից հաճախ հանդիպող տրավմաները եւ ի՞նչ լուծում եք առաջարկում դուք:

- Ինչպես նշեցի, մեր առաջնային խնդիրը համարում ենք վնասվածքի կանխարգելումը: Սակայն, ցավոք,  մեծ սպորտը առանց վնասվածքների հնարավոր չէ պատկերացնել: Ամենից հաճախ հանդիպող տրավմաները ամենաառանցքային ծանրաբեռնված հոդերում են լինում, մասնավորապես ծնկահոդում, սրունքթաթային հոդում, ողնաշարն ու ուսահոդը նույնպես հաճախ են վնասվում… Ինչ խոսք, վնասվածքների ժամանակ կարող են վնասվել նաեւ ոսկրերը:

Վնասվածքները ըստ հոդի կառուցվածքային միավորների  ախտահարման բաժանվում են ներհոդային և արտահոդային վնասվածքների: Ծնկահոդում ավելի հաճախ վնասվում են մենիսկները, որ շատ խոցելի ստրուկտուրաներ են,ինչպես նաև խաչաձև կապանները։Արտահոդային վնասվածքներից կարելի է առանձնացնել  արտահոդային դասաավորություն ունեցող այլ կապանների եւ հարհոդային մկանների վնասվածքները: Ուսահոդում կարող են վնասվել հոդաշուրթը, հոդաշապկային կապանները եւ հարհոդային մկանները: Ուսահոդի վնասվածքների  պատճառ, ի դեպ, կարող է դառնալ նաև օրգանիզմի կողմից տարաբնույթ վնասվածքային իրավիճակներում գործող պաշտպանական ռեֆլեքսային ռեակցիան, ռեֆլեկտիվ գերկծկումը, որի դեպքում ուսահոդը կազմող մկանների կտրուկ կրճատումը կարող է հանգեցնել վերջիններիս պոկման ոսկրային կպման կետերից։

Ցանկացած վնասվածքի դեպքում բժիշկը հակված է կոնսերվատիվ բուժման։ Կատարվում է լիարժեք համակարգային ախտորոշում՝ կլինիկական, ռենտգեն, ուլտրաձայնային, ՀՏ, ՄՌՏ և որից հետո միայն  որոշվում բուժման ընթացքը՝ հաշվի առնելով համաշխարհային առողջապահական ստանդարտներն ու նոր մոտեցումները: Կան, սակայն, վնասվածքներ, որ կոնսերվատիվ բուժման ենթակա չեն եւ լիարժեք բուժումը կարելի է ապահովել միայն վիրահատական եղանակով: Դրանք հիմնականում ջլերի, կապանների, մենիսկների վերակառուցողական բնույթ ունեցող էնդոսկոպիկ եւ մինիմալ ինվազիվ  վիրահատություններ են: 

Սպորտսմենները հաճախ  գալիս են  մի քանի ստրուկտուրաների վնասվածքով, դրանցից մի քանիսը պահանջում են վիրահատություն,  մյուսները ոչ վիրահատական մոտեցում։ Վնասվածքաբանը պետք է ճիշտ կողմնորոշվի եւ հասկանա ինչի՞ց սկսել եւ ո՞ւր հասնել։ Դրա համար բժիշկը պետք է լինի ինֆորմացված, տեղյակ լինի համաշխարհային ուղեցույցներին և գործելակարգերին, ինչպես նաև լինի այնքան տեղեկացված, որ կարողանա տեղում  անել մոդիֆիկացիաներ, իր մոտեցումն էլ ավելացնել՝ համոզված լինելով, որ դա ճիշտ է եւ միայն օգուտ է տալու հիվանդին։

Տեղյակ ենք, որ Վնասվածքաբանության և օրթոպեդիայի գիտական կենտրոնում վիրահատական  նոր մոտեցումներ են դրսեւորվում սպորտային վնասվածքների ժամանակ: Պատմեք խնդրեմ՝ ինչ խնդիրների դեպքում ի՞նչ վիրահատություններ են արվում եւ որքանո՞վ են ընդունված աշխարհում:

-Մեր կենտրոնում այսօր մեծ աշխատանք է տարվում կապանների, ջլամկանների վնասվածքների առաջնային վերականգնման ուղղությամբ՝  առանց ռեկոնստրուկցիաների:  Այսինքն, եթե ունենք կապանի վնասվածք, որը կոնսերվատիվ բուժումով չի վերականգնվելու, վերջնական արդյունք չենք ստանալու, եւ վաղ թե ուշ  պետք է արվի ռեկոնստրուկտիվ վիրահատություն, մենք սպորտսմենին առաջարկում ենք ալտերնատիվ տարբերակ՝ պոկված կապանը մնում է իր տեղում, ու կատարում ենք  առաջնային պահպանողական վիրահատություն, որը եւ բուժում, եւ պրոֆիլակտիկա  է:

Այս մոտեցման դեպքում կապանի վիրահատության համար մարմնի այլ հատվածից ջիլ վերցնելու կարիք չի լինում: Արթրոսկոպիկ եղանակով ու հատուկ գործիքներով կարում ենք կապանը եւ պոկված տեղում ամրացնում  բիոքայքայվող խարիսխի օգնությամբ: Այդ խարիսխները օրթոպեդները սովորաբար կիրառում են ուսահոդերի վնասվածքների բուժման մեջ, բայց մենք այն սկսել ենք կիրառել նաև ծնկան կապանների վերականգման գործում:Վիրահատության այս արթրոսկոպիկ մոտեցումը 2015թ-ին առաջարկել է Արտրեքս առաջատար ընկերությունը, դրանից մեկ տարի հետո, ես այն ներդրել եմ մեր կենտրոնում: 12 նման վիրահատություն արդեն արել ենք, եւ շատ լավ արդյունքներ են արձանագրվել: Համոզված եմ, որ այս նոր ու արդյունավետ մոտեցումը շուտով լայն տարածում է ստանալու աշխարհում:Սա միլիմետրերի ճշգրտություն պահանջող վիրահատություն է: Հետվիրահատական վերականգնումը ընթանում է, ինչպես  ռեկոնստրուկտիվ վիրահատությունների ժամանակ: Լիարժեք վերականգնման եւ եւ մեծ սպորտ վերադառնալու համար պահանջվում է վեց ամիս ժամանակ:

 Շատ տարարածված են եւ մեծ ուշադրություն են պահանջում նաեւ ուսահոդի վնասվածքները։ Պտտող մանժետը չորս մկաններից կազմված մկանային կառույց է, որը վերին վերջույթը բարձրացնում է վերեւ, պտտում է ներսային ու դրսային ուղղություններով։ Այն ուսագոտու կառուցվածքային համակարգում  ամենախոցելին  է համարվում։ Դրա  վնասվածքի բուժումը ենթադրում է  վիրահատական մոտեցում, որովհետեւ այն ժամանակ երբ ջիլը  պոկվում է թմբիկից, մկանը կծկվում ու տանում է նրան  հետ՝ հեռացնելով իր կպման կետից։  Վիրահատությունն այս դեպքում պարտադիր է, որովհետև այլ կերպ այն գրեթե չի վերականգնվում։

Ես հիշում եմ մի դեպք, երբ ավտովթարից տարբեր կոտրվածքներով մի հիվանդ էին բերել մեզ մոտ ուսագոտու բարդ վնասվածքով։ Ես այդ վիրահատության ժամանակ յոթ խարիսխ եմ օգտագործել։ Դեպքը այնքան բարդ էր, որ երեք օր ես մոդելավորել եմ վիրահատությունը։ Սկսել ենք հոդաշուրթի վերականգնումից, երեք խարիսխ դրել հոդաշուրթի վրա, հետո սկսեցինք աշխատել հոդից դուրս տարածությունում ու խարիսխների օգնությամբ վերականգնեցինք վնասված երեք  մկանները։ Արդյունքը արդարացրեց ջանքերը։

Սպորտային վնասվածքներից սկսեցինք, բայց Ձեր գործունեության ոլորտը շատ ավելի լայն է․․․

-Այո, իհարկե։ Ես  զբաղվում եմ ընդհանրապես  վնասվածքների եւ օրթոպեդիկ խնդիրների կոնսերվատիվ եւ վիրահատական բուժումով։ Վիրահատարանում երբեմն ամբողջ օրն եմ անցկացնում։ Հինգ- վեց վիրահատություն եմ անում։
Աշխարհի բժշկությունը այսօր ավելի միտված է դեպի  նվազ վնասվածքային վիրահատությունները եւ արթրոսկոպիան։ Ես էլ  եմ այդ եղանակով վիրահատում  ծնկահոդի, ուուսահոդի բոլոր վնասվածքները, ջլային խնդիրները եւ այլն։ Բաց վիրահատության համեմատ արթրոսկոպիան մի շարք առավելություներ ունի։ Նախ արթրոսկոպիայից հետո մեծ սպիներ չեն մնում։ Արթրոսկոպիկ պորտալը մեկ սանտիմետր է, տարբեր զոնաներում արվում են փոքրիկ անցքեր , որոնց վրա դրվում է  մեկական կար։ Այդ անցքերի սպիները ժամանակի ընթացքում անհետանում են։ Բաց վիրահատության ժամանակ մինչեւ թիրախին հասնելը բոլոր հյուսվածքները պետք է բացես, կտրես մաշկը, ենթամաշկը, մկանը․․․Արթրոսկոպիայի կիրառման դեպքում նման անհրաժեշտություն չկա, փափուկ հյուսվածքները չեն վնասվում։ Բացի նվազ վնասվածքային լինելուց արթրոսկոպիան  սպեցիֆիկ ուղղություն է այնքանով, որ ձեռքով չես շոշափում հյուսվածքը, գործողությունները անում ես հատուկ , նուրբ գործիքով ՝ տեսնելով պատկերը մեծ էկրանի վրա։ Արթրոսկոպիան մեծաթիվ միջամտություններ կատարելու հնարավորություն է տալիս, ու կարող ես քեզ վստահ ու ուժեղ զգալ այդ գործիքը ձեռքիդ, միայն եթե լիարժեք տիրապետում ես մասնագիտությանդ եւ անատոմիային:

Եւ վերջին հարցը. անընդմեջ վիրահատություններ, կոսնուլտացիաներ, սպորտային կարիերա, նաեւ՝ մանկավարժական գործունեություն…Ինչպե՞ս եք հասցնում այս ամենի հետ  հետևել նաեւ հետ չմնալ համաշխարհային բժշկագիտության զարգացման տեմպից:

-Բժիշկը երբեք չպետք է կանգնի տեղում: Ամեն վիրահատության հետ պատասխանատվությունը մեծանում է, անկախ նրանից ինչքան ավելի արագ են աշխատում ձեռքերս ու գործիքներս, որովհետեւ ամեն հաջորդ անգամ բժիշկը զգում է, որ կատարելագործվում է: Բժշկական կարիերիայի ընթացում իմ ամենամեծ ձեռքբերումը համարում եմ հոգեկան ներդաշնակությունը, որ գտնում եմ հաջող վիրահատությունից հետո: Չեք պատկերացնի ինչպիսի բերկրանք ես զգում, երբ քո վիրահատած մարզիկը սպորտային հաջողություն է ունենում ու դու հասկանում ես, որ այդտեղ քո լուման կա…Բայց դրան հասնելու  համար մշտապես պետք է հետեւես, թե ի՞նչ է կատարվում աշխարհում, ի՞նչ նոր մեթոդներ կան, որ կարող ես կիրառել: Ես բաժանորդագրված եմ բժշկագիտական հայտնի ամսագրերին, մշտապես մասնակցում եմ վերպատրաստման դասընթացների, կոնֆերանսների,  որոնք օգնում են հետ չմնալ աշխարհի ռիթմից ու քայլել համընթաց, որովհետեւ, եթե թեկուզ մի պահ բաց թողեցիր այդ ինֆորմացիան, այլեւս չես կարողանլու հասնել բժշկագիտության զարգացման հետեւից։ Անգամ ամենածանր կամ ամենաուրախ օրվանից հետո, ես ինձ թույլ չեմ տալիս  քնել, եթե գոնե մի ժամ մասնագիտական գրականություն չեմ կարդում, մի նոր բան չեմ սովորում: