Կյանքեր փրկելու մշակույթը

1999 թվա­կա­նից ­Հա­յաս­տա­նում գոր­ծում է «Ոսկ­րա­ծու­ծի դո­նոր­նե­րի հայ­կա­կան ռեեստր» բա­րե­գոր­ծա­կան կազ­մա­կեր­պութ­յու­նը, ո­րը միջ­նորդ է հան­դի­սա­նում հի­վանդ մարդ­կանց և ­դո­նոր­նե­րի միջև, ո­րոնք պատ­րաստ են ի­րենց ար­յան ցո­ղու­նա­յին բջիջ­նե­րը տրա­մադ­րե­լով մարդ­կա­յին կյան­քեր  փրկել: ­Կազ­մա­կեր­պութ­յան աշ­խա­տան­քի արդ­յուն­քում ­Հա­յաս­տա­նում ոսկ­րա­ծու­ծի դո­նոր դառ­նա­լու պատ­րաս­տա­կա­մութ­յուն է հայտ­նել ա­վե­լի քան  30 000 մարդ: «Ա­ռող­ջա­պա­հա­կան հա­մա­կարգ»-ի  զրու­ցա­կի­ցը  Ոսկ­րա­ծու­ծի դո­նոր­նե­րի հայ­կա­կան ռեեստ­րի բժշկա­կան տնօ­րեն ­Միհ­րան ­Նա­զա­րեթ­յանն է:

-­Պա­րոն ­Նա­զա­րեթ­յան, ար­դեն շուրջ 20 տա­րի է՝ ­Հա­յաս­տա­նում գոր­ծում է ոսկ­րա­ծու­ծի դո­նոր­նե­րի հայ­կա­կան ռեեստ­րը: Որ­քա­նո՞վ  է կար­ևոր նման կազ­մա­կեր­պութ­յան  գոր­ծու­նեութ­յու­նը ­Հա­յաս­տա­նում և­ աշ­խար­հում:

- Ո­րոշ հի­վան­դութ­յուն­նե­րի դեպ­քում  հի­վանդ մար­դիկ դե­ղո­րայ­քա­յին բու­ժու­մից ու վի­րա­բու­ժա­կան մի­ջամ­տութ­յուն­նե­րից բա­ցի,  կա­րիք ու­նեն  նաև մարդ­կանց, ով­քեր կա­րող են տրա­մադ­րել ո­րո­շա­կի քա­նա­կով ար­յուն կամ ցո­ղու­նա­յին բջիջ­նե­րը: Այս դեպ­քում հարց է ա­ռա­ջա­նում, թե որ­քա՞ն է պատ­րաս­տա­կամ մար­դը՝ օգ­նե­լու մեկ ու­րիշ մար­դու: Այս խնդի­րը շատ խո­րը է­թի­կա­կա­կան, սո­ցիա­լա­կան և մ­շա­կու­թա­յին նշա­նա­կութ­յուն ու­նի: ­Մեզ մոտ ինչ -որ մե­կին ան­վար­ձա­հա­տույց  ինչ-որ բան տա­լու գա­ղա­փա­րը , ցա­վոք, դեռ ար­մա­տա­վոր­ված չէ: ­Մեր կազ­մա­կեր­պութ­յու­նը հենց այդ մշա­կույթն է փոր­ձում ձևա­վո­րել և ­տա­րա­ծել: Ե­թե դա ինք­նա­հո­սի թող­նենք, հետ­ևան­քը դա­ժան է լի­նե­լու: ­Մի օ­րի­նակ բե­րեմ ու ծայ­րա­հե­ղաց­նենք, որ­պես­զի ա­վե­լի ցայ­տուն եր­ևա ու­րիշ­նե­րի խնդրին ան­տար­բեր մնա­լու հետ­ևան­քը: Ի՞նչ կլի­ներ, ե­թե  աշ­խար­հում բո­լոր մար­դիկ հրա­ժար­վեին փոխ­նե­րարկ­ման հա­մար ար­յուն կամ ցո­ղու­նա­յին բջիջ­ներ տրա­մադ­րել հի­վանդ մարդ­կանց,  ո­րոնք դրա շնոր­հիվ ապ­րե­լու հնա­րա­վո­րութ­յուն են ստա­նում: Ըստ ա­մե­նայ­նի, մարդ­կութ­յու­նը մի քա­նի դար հետ կգնար և­ անհ­րա­ժեշ­տութ­յուն կլի­ներ փոխ­նե­րարկ­ման հա­մար ար­յուն վերց­նել ար­դեն մա­հա­ցած մարդ­կան­ցից… ­Մեր գոր­ծու­նեութ­յու­նը դրան է ուղղ­ված՝ որ չհաս­նենք այն պա­հին, երբ ստիպ­ված կլի­նենք մա­հա­ցած մարդ­կան­ցից ար­յուն կամ ցո­ղու­նա­յին բջիջ­ներ վերց­նել: ­Մար­դիկ պետք է հաս­կա­նան, որ մի օր դա կա­րող է անհ­րա­ժեշտ լի­նել ի­րենց ըն­կե­րո­ջը, բա­րե­կա­մին, կամ հենց ի­րենց, բայց չլի­նեն դո­նոր­ներ, որ պատ­րաստ կլի­նեն օգ­նել: Ի դեպ,  կար­ևոր է, նաև հաս­կա­նան, որ ար­յուն կամ ցո­ղու­նա­յին բջիջ­ներ տա­լով՝ ի­րենք ո­չինչ չեն կորց­նում: ­Մար­դու օր­գա­նիզ­մում շրջա­նառ­վում է հինգ լիտր ար­յուն և­ այն ա­նընդ­հատ վե­րա­կանգն­վում է:

-­Շուրջ 20  տար­վա գոր­ծու­նեութ­յան ըն­թաց­քում ա­վե­լի քան 30000 մար­դու ար­յուն եք տի­պա­վո­րել և գ­րան­ցել հա­մա­կար­գում: Ինչ­պե՞ս եք գտնում մարդ­կանց, ո­րոնք պատ­րաս­տա­կա­մութ­յուն են հայտ­նում  դո­նոր դառ­նա­լու:

- ­Մարդն  իր օ­գա­նիզ­մում ու­նի 100 մի­լիո­նի հաս­նող ցո­ղու­նա­յին բջիջ­ներ, ո­րից  ամ­բողջ կյան­քում օգ­տա­գործ­վում է 5-10 տո­կո­սը: ­Բայց ցո­ղու­նա­յին բջիջ­նե­րի այդ մեծ պա­շա­րը կա­րող է փրկել մեկ ու­րիշ մար­դու կյանք: Այս­տեղ, սա­կայն,  պետք է մի կար­ևոր հան­գա­մանք հաշ­վի առ­նել: ­Մար­դիկ, ար­տաք­նա­պես ի­րար շատ նման լի­նե­լով,  տար­բեր են գե­նե­տի­կո­րեն և ­չեն կա­րող ըն­դու­նել ա­մեն տե­սա­կի հյուս­վածք­ներ: ­Ցո­ղու­նա­յին բջիջ­նե­րը ըն­դուն­վում են  միայն այն դեպ­քում, երբ դո­նո­րը և ­հի­վան­դը գե­նե­տի­կո­րեն նման են: ­Մեր կազ­մա­կեր­պութ­յան ա­ռա­քե­լութ­յունն է կազ­մա­կեր­պել կա­րիք ու տա­լու պատ­րաս­տա­կա­մութ­յուն ու­նե­ցող՝ գե­նե­տի­կո­րեն նման մարդ­կանց հան­դի­պու­մը: Ինչ­պե՞ս է դա կա­տար­վում: Ա­ռա­ջին հեր­թին՝  ա­ռողջ  մարդ­կան­ցից 2-3 գրամ ար­յուն վերց­նե­լով՝ հե­տա­զո­տում, տի­պա­վո­րում ենք այն և տվ­յալ­նե­րը ներ­բեռ­նում հա­մա­կարգ: Երբ  երկ­րագն­դի որ­ևէ ծայ­րում  գտնվող հի­վան­դին ցո­ղու­նա­յին բջիջ­ներ է անհ­րա­ժեշտ լի­նում, տվյալ­նե­րը դրվում են հա­մա­կար­գում: ­Յու­րա­քանչ­յուր եր­կիր փնտրում է իր բա­զա­յում նման գե­նե­տի­կա ու­նե­ցող դո­նոր­նե­րի: Ե­թե մենք գտնում ենք այդ տվյալ­նե­րին հա­մա­պա­տաս­խա­նող մար­դու, ա­պա տե­ղում ա­ռանձ­նաց­նում ենք ցո­ղու­նա­յին բջիջ­նե­րը և­ ու­ղար­կում տվյալ եր­կիր:

Որ­քան շատ մարդ գրանց­ված լի­նի հա­մա­կար­գում, այն­քան կմե­ծա­նա  հա­մա­պա­տաս­խան դո­նոր գտնե­լու հա­վա­նա­կա­նութ­յու­նը: Այդ պատ­ճա­ռով,  մենք ա­նընդ­մեջ տե­ղե­կատ­վա­կան ծրագ­րեր ենք ի­րա­կա­նաց­նում, տար­բեր ո­լոր­տի, տար­բեր կազ­մա­կեր­պութ­յուն­նե­րի մարդ­կանց բա­ցատ­րում կար­ևո­րութ­յու­նը:  ­Հա­ճախ ենք լի­նում մար­զե­րում, Ար­ցա­խում, բա­ցատ­րում խնդրի էութ­յու­նը: ­Շատ դո­նոր­ներ ու­նենք նաև սփյուռ­քից: ­Կա­րող եմ նշել, որ տա­րեց­տա­րի մարդ­կանց գի­տակ­ցութ­յու­նը բարձ­րա­նում է, հաս­կա­նում են անհ­րա­ժեշ­տութ­յու­նը և­ աշ­խար­հի մեծ ըն­տա­նի­քի մաս կազ­մե­լու կար­ևո­րութ­յու­նը: ­Չէ՞ որ մի օր էլ հնա­րա­վոր է ի­րենց պետք լի­նի այդ օգ­նութ­յու­նը, ու աշ­խար­հի մյուս ծայ­րում ապ­րող ան­ծա­նոթ մե­կը դառ­նա փրկութ­յան օ­ղա­կը:

­Ցո­ղու­նա­յին բջիջ­ներ ա­ռանձ­նաց­նե­լու պրո­ցե­դու­րան ինչ­պե՞ս է ըն­թա­նում և­ արդ­յո՞ք վտան­գա­վոր չէ դո­նո­րի ա­ռող­ջութ­յան հա­մար:

-­Պետք է ֆիք­սել, որ հա­մա­կար­գում գրանց­վե­լը դեռ բո­լո­րո­վին էլ չի նշա­նա­կում, թե ձեզ հնա­րա­վո­րութ­յուն կտրվի մար­դու կյանք փրկել: ­Մարդ­կան­ցից, ով­քեր պատ­րաս­տա­կա­մութ­յուն են հայտ­նում ոսկ­րա­ծու­ծի դո­նոր դառ­նալ, մենք շատ քիչ քա­նա­կութ­յամբ ար­յուն ենք վերց­նում և գ­րան­ցում տվյալ­նե­րը: ­Գու­ցե տա­րի­ներ հե­տո կգտնվի նրա նման գե­նե­տի­կա ու­նե­ցող մե­կը, ո­րին անհ­րա­ժեշտ կլի­նեն ցո­ղու­նա­յին բջիջ­ներ, գու­ցե և­ ոչ: Ե­թե նման անհ­րա­ժեշ­տութ­յուն է ա­ռա­ջա­նում, դո­նո­րը ա­ռա­ջին հեր­թին լիար­ժեք հե­տա­զոտ­վում է: Այ­նու­հետև կա­տար­վում է   ցո­ղու­նա­յին բջիջ­նե­րի ա­ռանձ­նա­ցում: Պ­րո­ցե­դու­րան տևում է չորս ժամ, կա­տար­վում է հա­տուկ սար­քա­վոր­ման  մի­ջո­ցով: Ար­յու­նը անց­նում է սար­քա­վոր­ման մի­ջով, ցո­ղու­նա­յին բջիջ­նե­րը ա­ֆե­րեզ­վում են, և­ ար­յու­նը կրկին վե­րա­դառ­նում է օր­գա­նիզմ: ­Դո­նո­րի ա­ռող­ջութ­յան հա­մար պրո­ցե­դու­րան բա­ցար­ձակ վտան­գա­վոր չէ: Ն­շեմ, որ ե­թե, օ­րի­նակ, ա­ռողջ մար­դը փոխ­նե­րարկ­ման հա­մար 450 մլ­ ար­յուն է տա­լիս, մի քա­նի ա­միս է անհ­րա­ժեշտ, որ նա կրկին կա­րո­ղա­նա ար­յան դո­նոր դառ­նալ: Իսկ ցո­ղու­նա­յին բջիջ­ներ տա­լու դեպ­քում նման սահ­մա­նա­փա­կում չկա, ան­գամ կա­րե­լի է հա­ջորդ օ­րը կրկնել պրո­ցե­դու­րան:

-Ո՞ր հի­վան­դութ­յուն­նե­րի դեպ­քում է հիմ­նա­կա­նում անհ­րա­ժեշտ լի­նում ցո­ղու­նա­յին բջիջ­նե­րի կի­րա­ռու­մը, և­ որ­քա՞ն է բուժ­ման  հա­վա­նա­կա­նութ­յու­նը:

- ­Հիմ­նա­կա­նում  ար­յան հի­վան­դութ­յուն­նե­րի դեպ­քում է անհ­րա­ժեշտ ցո­ղու­նա­յին բջիջ­նե­րը կի­րա­ռել, չա­րո­րակ և­ ոչ չա­րո­րակ քաղց­կեղ­նե­րի դեպ­քում: ­Չենք կա­րող խո­սել 100 տո­կո­սա­նոց արդ­յուն­քի մա­սին, բայց կա­րող ենք փաս­տել, որ բա­վա­կա­նին լավ արդ­յունք­ներ են լի­նում: ­Դա կոչ­վում է հնա­րա­վո­րութ­յուն­նե­րի պա­տու­հան,  որ­տե­ղից կա­րող է օգ­նութ­յուն գալ: ­Բուժ­ման հա­վա­նա­կա­նութ­յու­նը բարձ­րա­նում է շուրջ 80 տո­կո­սով: Ի­տա­լա­ցի մի աղջ­նակ կար, ո­րին տա­րի­ներ ա­ռաջ փո­խանց­վե­ցին հայ ե­րի­տա­սար­դի ցո­ղու­նա­յին բջիջ­նե­րը, և­ այ­սօր մենք նա­մակ­ներ ենք ստա­նում ի­տա­լա­կան ռեեստ­րից, որ նա լիո­վին բուժ­վել է ու վի­ճա­կը շատ լավ է:

-Որ երկր­նե­րում ապ­րող մարդ­կանց  հետ է ա­վե­լի հա­ճախ հա­մընկ­նում հայ դո­նոր­նե­րի գե­նե­տիկ պատ­կե­րը:

-­Մարդ­կութ­յու­նը ա­ռա­ջա­ցել է մեկ ար­մա­տից, այդ պատ­ճա­ռով, որ­քան էլ մենք տար­բեր լի­նենք ի­րա­րից, գե­նե­տի­կա­կան պատ­կե­րը եր­բեմն  կա­րող է պա­տա­հա­բար հա­մընկ­նել: Չ­կա հայ­կա­կան, թուր­քա­կան, պարս­կա­կան, ա­րա­բա­կան կամ այլ ազ­գե­րի գեն: ­Կա հա­վա­նա­կա­նութ­յուն, որ մարդ­կանց մոտ ո­րո­շա­կի գե­ներ ա­վե­լի հա­ճախ լի­նեն, քան մյուս­նե­րի մոտ: ­Գե­նե­տի­կա­կան նմա­նութ­յուն ու­նե­ցող մար­դուն գտնե­լու հա­վա­նա­կա­նութ­յու­նը ա­վե­լա­նում է, ե­թե դո­նո­րը և ­հի­վան­դը նույն ազ­գի են: Ա­վե­լի հա­վա­նա­կան է նաև, որ մենք նման հա­մա­տե­ղե­լիութ­յուն կգտնենք հրեա­նե­րի, ա­րաբ­նե­րի, պար­սիկ­նե­րի հա­մար, քան, ա­սենք, չի­նա­ցու:

 ­Հա­յաս­տա­նից շուրջ  30 ոսկ­րա­ծու­ծի դո­նոր է ե­ղել այս տա­րի­նե­րի ըն­թաց­քում: Այս տա­րի մեկ դեպք ենք ու­նե­ցել: ­Հի­վան­դը Ի­րա­նից էր և, մեր տվյալ­նե­րով, բա­վա­կա­նին հա­ջող ելք է ու­նե­ցել բու­ժու­մը: Ի դեպ, հի­վան­դը և ­դո­նո­րը հե­տա­գա­յում չեն շփվում: ­Միայն մեկ  տա­րի անց կա­րե­լի է փո­խան­ցել տվյալ­նե­րը, ե­թե նման ցան­կութ­յուն հայտ­նի բու­ժում ստա­ցած հի­վան­դը:

Ինչ­պե՞ս և­ ի՞նչ հա­ճա­խա­կա­նութ­յամբ եք թար­մաց­նում բա­զան: ­Չէ՞ որ տա­րի­նե­րի ըն­թաց­քում մար­դիկ կա­րող են փո­խել հաս­ցեն և ­հե­ռա­խո­սա­հա­մա­րը:

-­Մարդ­կանց տվյալ­նե­րը հա­մա­կա­կար­գում պահ­վում են մինչև նրանց 60 տա­րե­կան դառ­նա­լը: Իսկ հար­ցա­թեր­թի­կը լրաց­նե­լիս խնդրում ենք լրաց­նել նաև մի եր­րորդ մար­դու տվյալ­ներ, որ­պես­զի անհ­րա­ժեշ­տութ­յան դեպ­քում հնա­րա­վոր լի­նի գտնել դո­նո­րին: ­Մեր կազ­մա­կեր­պութ­յու­նը ար­դեն չորս տա­րի  է՝ զբաղ­վում է նաև նո­րա­ծին­նե­րի  պոր­տա­լա­րի ցո­ղու­նա­յին բջիջ­նե­րի հա­վա­քագր­մամբ: ­Շուրջ հար­յուր  ծնող են ցան­կութ­յուն հայտ­նել, որ ի­րենց  փոք­րի­կի պոր­տա­լա­րից ծնուն­դից հե­տո 20 րո­պեի ըն­թաց­քում ա­ռանձ­նաց­վեն ցո­ղու­նա­յին բջիջ­նե­րը, սա­ռեց­վեն և  պահ­պան­վեն: Այս դեպ­քում բջիջ­նե­րը օգ­տա­գործ­վում են միայն տվյալ ե­րե­խա­յի հա­մար, որ տա­րի­քում էլ նման անհ­րա­ժեշ­տութ­յուն ա­ռա­ջա­նա: ­Բա­րե­բախ­տա­բար, առայժմ այդ ցո­ղու­նա­յին բջիջ­նե­րը օգ­տա­գոր­ծե­լու կա­րիք չի ե­ղել, ե­րե­խա­նե­րը չեն հի­վան­դա­ցել: