Բժշկական գիտական միտքն իրացման կարիք ունի

ՀՀ ԳԱԱ ֆիզիոլոգիայի ինստիտուտի գիտնականների ստեղծած սրտագիրների, էնցեֆալոգրաֆների, ռետինոգրաֆների անալոգներն իրենց պարամետրերով չեն զիջում արտասահմանյան ընկերություների  առաջարկած տեխնոլոգիաներին, ընդ որում,  շատ ավելի մատչելի են և ունեն մեծ սպառում: Ինստիտուտի պրոֆեսորների գիտական նվաճումները շրջադարձային են  բժշկության բնագավառում:  Շուտով նրանք կաճեցնեն  մաշկ, այլ օրգաններ և հյուսվածքներ, որոնք փրկություն կլինեն բազմաթիվ  հիվանդների համար: Ինստիտուտի գործունեության և նորարարական ծրագրերի մասին «Առողջապահական համակարգ» մասնագիտական պարբերականը զրուցել է տնօրեն Նաիրա Այվազյանի հետ:

- ՀՀ ԳԱԱ ֆիզիոլոգիայի ինստիտուտը գործում է արդեն 63 տարի: Ինստիտուտի ձևավորման համար հիմք են հանդիսանում Հայաստանի մի քանի բուհերում աշխատող գիտնականների ձեռքբերումները ֆիզիոլոգիայի ոլորտում: Ո՞րն է ինստիտուտի հիմնական գիտական ուղղությունը:

- ՀՀ ԳԱԱ ֆիզիոլոգիայի ինստիտուտը հիմնադրվել է 1943 թ.` ՀՍՍՀ ԳԱ-ի կազմավորման հետ միաժամանակ: Երբ  1943 թվականին անվանի գիտնականներ Օրբելի եղբայրները ժամանում են Հայաստան,  նրանցից մեկը՝ պատմաբան Հովսեփ Օրբելին, ով այդ ժամանակ ղեկավարում էր Սանկտ Պետերբուրգի Էրմիտաժը, հիմնադրում է Գիտությունների ազգային ակադեմիան: Զուգահեռ ձևավորվում են մի քանի ինստիտուտներ, որոնք կազմում են ակադեմիական ինստիտուտների հիմնական մեխը: Դրանցից մեկն էլ ֆիզիոլոգիայի ինստիտուտն է, որը հիմնադրել է Լևոն Օրբելին: Սկզբնավորման առաջին իսկ օրվանից ինստիտուտը դարձավ Հայաստանում ֆիզիոլոգիայի կենտրոնը:  Այն առաջատար էր նաև Սովետական Միության նյարդաֆիզիոլոգիական կենտրոնների շրջանում: Հիմնական գիտական ուղղությունը նյարդաֆիզիոլոգիան է:

- Համագործակցության ի՞նչ շրջանակներ ունեք:

- Ունենք համատեղ լաբորատորիա Սեչենովի անվան ինստիտուտի հետ: Համագործակցում ենք Խորվաթիայի, իսպանական որոշ ինստիտուտների, Ջորջ Վաշինգտոնի անվան համալսարանի հետ: Այս ամռանը մենք հյուրընկալել էինք Ջորջ Վաշինգտոնի անվան համալսարանի կոլաբորանտ Նարինե Սարվազյանին, որը  մեր երիտասարդ գիտնականներին սովորեցրեց ավելի հմտորեն աշխատել հյուսվածքային կուլտուրաների և կոնֆոկալ մանրադիտակի հետ:

- ՀՀ ԳԱԱ Ֆիզիոլոգիայի ինստիտուտը միակն է Հայաստանում, որ 2015 թվականին ձեռք է բերել կոնֆոկալ մանրադիտակ: Որքանո՞վ է կարևորվում դրա անհրաժեշտությունը գիտական ուսումնասիրություններում:

- Դա գերզգայուն սարք է, որը համապատասխան մարկերների միջոցով թույլ է տալիս ստանալ նկար` տեսանելի դարձնելով որոշակի գործընթացներ: Այն բժշկակենսաբանական ուսումնասիրություններում առաջնային և առավել կիրառելի գործիքներից է: Մանրադիտակի միջոցով պարզաբանվում են նեյրոֆիզիոլոգիական և հյուսվածքաբանական կառուցվածքների խնդիրները:

- Ի՞նչ ծրագրեր ունեք առաջիկայում:

- Նոյեմբերին Գերմանական ֆոնդի հետ համատեղ մեկնարկեց  երկարատև ծրագիր: Գերմանիայից ժամանած մասնագետները Բույսերի մոլեկուլային դասակարգման լաբորատորիայում թրեյնինգներ անցկացրեցին մեր մի քանի բուհերի երիտասարդների հետ, որոնք մինչ այդ ընտրվել էին մրցութային կարգով:  Նախ շուրջ մեկ շաբաթ կարդում էին դասախոսություններ, որից հետ գերմանացի կոլեգաները հարցազրույցի օգնությամբ ընտրեցին ութ ուսանող ևս մեկշաբաթյա լաբորատոր դասընթաց անցնելու համար:

Մենք շուտով կյանքի կկոչենք մի ծրագիր, որը թույլ է տալիս առանց կտրվելու հիմնական բուհից կամ աշխատանքից շարունակել կրթությունը: Առաջին պիլոտային ծրագիրը կանցկացնենք գարնանը: Երկու էլեկտրոնային դասընթացներում կլինեն աուդիովիզուալ դասախոսություններ՝ հյուսվածքային ինժեներիայի և թունաբանության վերաբերյալ: Մեր հիմնական նպատակն է բարձրացնել կրթական ցենզը, որը, ըստ իս, բժշկական բուհերում անկում է ապրել: ՏԵՄՊՈՒՍ ծրագրի շրջանակներում այս դասընթացները կլինեն անվճար. մեծ թվով  շահառուներին հնարավորություն ընձեռելով ինքնակրթվել, լրացնել այն բացը, որը համալսարաններում չի դասավանդվում:

- Ինստիտուտը` որպես գիտական կենտրոն, արդյոք կարողանո՞ւմ  է լիարժեք ծառայել պրակտիկ բժշկությանը:

- Արտասահմանում ակադեմիական ինստիտուտներն ունեն իրենց կից կլինիկաները: Մեզ մոտ, եթե նույնիսկ մենք անում ենք ամբողջ նախակլինիկան և հետո առաջարկում ենք կլինիկաներին, ոչ միշտ է կիրառություն ստանում: Դա արդեն պայմանավորված է նրանց հետաքրքրությունների շրջանակով՝ կցանկանա՞ն փորձարկել, թե՞ ոչ:  Այստեղ առաջանում են իրավական, լիցենզավորման հետ կապված հարցեր: Այսինքն՝  միշտ չէ, որ առաջարկն ունենում է արձագանք:

- Իսկ կա՞ն մեխանիզմներ, որոնք թույլ կտան լուծել խնդիրը:

- Նոր կառավարությունն ինչ-որ քայլեր անում է: Իհարկե, ամենադյուրին ուղին այն է, որ ինստիտուտը, որպես գիտական արտադրանք,  հետաքրքրի բիզնես ոլորտին: Արտասահմանում կան այսպես կոչված «վենչուրային/ռիսկային ֆոնդեր», որոնք ունակ են ֆինանսավորել ռիսկային ստարտափեր՝ այն տրամաբանությամբ, որ 10-ից 1-ը կբերի այնպիսի օգուտ, որ կծածկի բոլոր ծախսերը և միաժամանակ  շահույթ կապահովի: Մեզ մոտ այդպիսի ֆոնդեր չկան:

- Իսկ ո՞րն է պետության անելիքը ինստիտուտի զարգացման հարցում:

- Կա ռազմավարություն, բայց դա պահանջում է տարեցտարի ֆինանսների ավելացոււմ:  Մենք պետական ոչ առևտրային կազմակերպություն ենք, ապրում ենք, այսպես ասած, բյուջետային ֆինանսավորմամբ: Իրականում այսպիսի ինստիտուտների հիմնական գործառույթն է ծնել իդեաներ, որոնք   կդառնան կիրառելի: Մենք ակտիվ ներգրավված ենք գրանտային համակարգում, այսինքն՝ մեր մասնագետների գաղափարները շատ արագ  կիրառություն են գտնում արտերկրում: Բայց այդ ծրագրերը կարճաժամկետ են: Այսինքն՝ հեռահար, խոշոր ծրագրերի դեպքում, որոնք ունեն ազգային մեծ նշանակություն,  բայց  հրապուրիչ չեն բիզնես տեսանկյունից, անհրաժեշտ է պետական մոտեցում:

Ֆիզիոլոգիայի  ինստիտուտը մի շարք ժամանակակից սարքավորումների հեղինակ է, բայց Հայաստանում նախընտրում են ներմուծել արտասահմանյան անալոգներ, որոնք ավելի թանկ են: Մեկ այլ օրինակ. մի քանի տարի է՝ ինչ զբաղվում ենք Հայաստանում օձի թույնի դեմ հակաթույն մշակելու խնդրով: Դեղեր ներմուծող տեղական ընկերությունները նախընտրում են հակաթույներ ձեռք բերել Միջին Ասիայից, սակայն արտասահմանցի գործընկերների հետ մեր վերջին  հետազոտություններն արձանագրել են, որ անդրկովկասյան և միջինասիական գյուրզայի ենթատեսակները խիստ տարբերվում են իրարից: Այն հակաթույնը, որը հիմնված է իրենց թույնի իմունիզացիայի հիման վրա,  նույնիսկ կարող է  վնասել մեր պացիենտին: Անցյալ տարի մահացության  դեպք էր գրանցվել շիճուկի կիրառման ժամանակ: Մեր ինստիտուտը ունի գյուրզայի հակաթույնի ստեղծման անհրաժեշտ որակավորումը և հնարավորությունը,  սակայն զանգվածային արտադրությամբ պետք է զբաղվի  պետությունը: Դա բիզնես առաջարկ չէ, այլ պետության անելիքը:

 - Այդուամենայնիվ, թեկուզ միայն Ձեր միջոցներով պարբերաբար կյանքի եք կոչում նործրագրեր: Վերջինը, որը բացառիկ է իր տեսակով, վերաբերում է մաշկի ևհյուսվածքների աճեցմանը: Կմանրամասնե՞ք:

- Դա վերականգնողական բժշկագիտության ուղղություն է, որը հիմնված է ցողունային բջիջների օգտագործման վրա: Դրանք օրգանիզմի այն բջիջներն են, որոնք մասնագիտացված չեն և ունակ են տարբերակվելու (վերածվելու) օրգանիզմի ցանկացած հյուսվածքի բջջի: Ցողունային բջիջներ ստանալու տեխնիկան հարաբերականորեն հեշտ է. ցանկացած լիպոսակցիայի կամ վիրահատության ժամանակ վերցնում են անջատված ճարպը, այնուհետև համապատասխան մշակմամբ ստանում են ցողունային բջիջներ: Վերջիններս ակտիվ կենսաքիմիական մոլեկուլների ազդեցությամբ հնարավոր է վերածել ցանկացած հյուսվածքի բջիջների՝ նյարդային, սրտամկանի, մաշկային, էպիթելային  հյուսվածքի և այլն:

Արտասահմանում այդ նույն մեթոդներով ոչ միայն մաշկ, նաև այլ օրգաններ և հյուսվածքներ են աճեցնում: Օրինակ՝ ինֆարկտի ժամանակ  սպիները, որոնք մնում են սրտի վրա և հետագայում բարդություններ են առաջացնում, ծածկում են  հյուսվածքներով, ինչի շնորհիվ վնասված սիրտն  ավելի երկար է ծառայում տիրոջը: Այս տեխնոլոգիան փրկություն է նաև շաքարային դիաբետով հիվանդների համար, ում վերքերը ուշ են փակվում, քանի որ նրանց մոտ նյութափոխանակությունը լավ չի կատարվում: Շնորհիվ այս մեթոդի,  կարող են ստեղծվել «կարկատաններ», որոնք կդրվեն վերքերի տակ և հնարավորություն կտան վերականգնել անոթները: Ցողունային բջիջների միջոցով հնարավոր է նաև միզապարկ աճեցնել: Իսկ մաշկն ամենահեշտ ստացվող տարբերակն է, որը, իհարկե, փրկություն է հատկապես այրվածքների ժամանակ:

- Ի՞նչ է պետք, որպեսզի տեխնոլոգիան կիրառություն ունենա նաև Հայաստանում:

- Ֆիզիոլոգիայի ինստիտուտում 2 տարի է` ինչ գործում է իմունոլոգիայի և հյուսվածքային ճարտարագիտության լաբորատորիան: Առաջին ուղղությունը ցողունային բջիջների բնութագրումն ու անջատումն է, իսկ երկրորդը՝ հայտնաբերումն և փորձարկումը, թե որ մատրիքսները կլինեն ամենահարմարը, որպեսզի չմերժվեն օրգանիզմի կողմից:

Այժմ աշխատում ենք տարբեր գենետիկական ֆոներով ցողունային բջիջների շտեմարան ստեղծելու ուղղությամբ: Դրա շնորհիվ հետագայում հնարավոր կլինի շրջանցել աճեցված հյուսվածքների իմունային խնդիրները, որովհետև ոչ միայն անհատը, այլև էթնոսն ունի իմունային առանձնահատկություն:

Ուսումնասիրություններ կատարելու նպատակով որոշակի նյութերի տրամադրմամբ մեզ օգնում է ԱՄՆ-ի Ջորջ Վաշինգտոնի անվան համալսարանի պրոֆեսոր, մեր հայրենակից   Նարինե Սարվազյանը, ով հիմնել է լաբորատորիա և զբաղվում է այդ տեխնոլոգիաների կիրառությամբ:  Սակայն մենք ունենք ժամանակակից սարքավորման՝ հոսքային ցիտոմետրի կարիք: Սարքը հնարավորություն է տալիս  ավելի արագ և  հստակ տարանջատել ցողունային բջիջները՝ արդյունավետ դարձնելով  անջատելու գործընթացը.

Այժմ փորձում ենք  համագործակցության եզրեր գտնել տարբեր բժշկական հաստատությունների հետ: Վերջինները նույնպես շահագրգռված են ծրագրի իրականացմամբ. այդպիսով  հնարավորություն կունենան ձեռք բերել մատչելի հյուսվածքներ և ապահովել իրենց հիվանդների կատարյալ բուժումը:  Գաղափարը  կյանքի կոչելու համար, սակայն, անհրաժեշտ են լուրջ ներդրումներ և ֆինանսավորում: Ֆիզիոլոգիայի ինստիտուտը պատրաստ է համագործակցել բիզնես ոլորտի ներկայացուցիչների հետ: Մտադիր ենք նաև հետագայում ստեղծել կառույց, որը կծառայի որպես կենտրոն-կլինիկա: Այն կարող է սպասարկել ոչ միայն Հայաստանը, այլ ամբողջ տարածաշրջանը: